Οι αναγνώσεις του Ερωτόκριτου

O David Holton καθηγητής του πανεπιστημίου του Cambridge πραγματοποίσε διάλεξη στη Σητεία, Ιούλιος-Αύγουστος 2009 με θέμα: «Ο κόσμος του Ερωτόκριτου και ο Ερωτόκριτος στον κόσμο»

 

Παραθέτουμε απόσπασμα της εισήγησής του:

 

 “Υπάρχουν τρεις τρόποι ανάγνωσης του Ερωτόκριτου, οι οποίοι έχουν ως αφορμή συγκεκριμένα στοιχεία του κορναρικού κειμένου και βασίζονται στη σκέψη και τον πολιτισμό του 16ου αιώνα. Ο πρώτος τρόπος ανάγνωσης (o oποίος όμως, κατά τη γνώμη μου, δεν έχει εξεταστεί επαρκώς μέχρι σήμερα) βασίζεται στην ιδέα ότι ο Ερωτόκριτος μπορεί να διαβαστεί ως μια νεοπλατωνική αλληγορία, ή τουλάχιστο ως μια έκφραση της νεοπλατωνικής σκέψης. Κεντρική θέση στον Νεοπλατωνισμό κατέχει η σπουδαιότητα της ανθρώπινης ψυχής και η αναζήτηση της πραγματικής αρετής. Η ψυχή στην άνοδό της αναζητά το ιδεώδες της ομορφιάς για να ενωθεί με το θεϊκό. Στον Νεοπλατωνισμό η ανθρώπινη αγάπη εξιδανικεύεται, και βλέπουμε την επίδραση της ιδέας αυτής σε πολλά λογοτεχνικά έργα του 16ου αιώνα. Ίσως θα έπρεπε να απαριθμήσουμε και τον Ερωτόκριτο ανάμεσα στα κείμενα αυτά. Μπορούμε εύκολα να ταυτίσουμε την Αρετούσα με το ιδεώδες της ομορφιάς και της αρετής ? όνομα και πράμα. Αντιπροσωπεύει τον στόχο της ψυχής. Και η ψυχή; Βέβαια είναι ο Ρωτόκριτος. Ας αναλογιστούμε το έμβλημα που φέρει ο Ρωτόκριτος στο κονταροκτύπημα (Β 527-8):

Στ?ς κεφαλ?ς τ? σγουραφι? τουνο? το? διωματάρη
?τονε μέσα στ? φωτι? καημένο ?να ψυχάρι

δηλ. μια πεταλούδα, ή πιο συγκεκριμένα ένας «λυχνοσβήστης». Κατά τη διάρκεια της γκιόστρας ο ποιητής-αφηγητής συχνά αναφέρεται στον Ρωτόκριτο μετωνυμικά ως «το Ψυχάρι», το οποίο συνδέεται ετυμολογικά με την ψυχή ? σημάινει «μικρή ψυχή». Έτσι η αναζήτηση του ήρωα μπορεί να θεωρηθεί ως μια πνευματική αναζήτηση που στηρίζεται σε ένα πλατωνικό ιδανικό. Σαν να το καταλαβαίνει και η Αρετούσα, γιατί όταν μπαίνουν τα πουλάκια στη φυλακή της, παρατηρεί (Ε 840):

… ?ρθε ? ψυχή του ν? μ’ ε?ρ?, ν? σμίξη μετ? μένα.

Μια διαφορετική προσέγγιση έχει ως αφετηρία τις πολλαπλές αναφορές μέσα στο ποίημα σε καταστάσεις του σώματος και του μυαλού με την χρήση εννοιών και ορολογίας που υποδεικνύουν κάποια γνώση της ιατρικής επιστήμης του 16ου αιώνα. Ο MassimoPeri, στο βιβλίο του Του πόθου αρρωστημένος,2 δείχνει πως οι επαναλαμβανόμενες αναφορές στον έρωτα ως πληγή, ως πυρετό ή ως αρρώστια, που χρήζουν ένα βοτάνι ή ένα φάρμακο για να γιατρευτούν, συμβαδίζουν με ιατρικά κείμενα της εποχής. Συνδυάζοντας το γεγονός αυτό με άλλες αναφορές στην καρδιά, στο αίμα, στη χολή και στα δάκρυα, ο Peri παρουσιάζει ένα είδος ιατρικής ανάγνωσης του κειμένου, η οποία αποσαφηνίζει κάποιες πολύπλοκες πλευρές του ποιήματος αλλά και διαφωτίζει ακόμη περισσότερο τη σχέση του με ιταλικά ποιητικά και φιλοσοφικά κείμενα της Αναγέννησης.

Οι σχέσεις του Ερωτόκριτου με ένα κάπως διαφορετικό ιταλικό έργο είναι το θέμα ενός πρόσφατου άρθρου του Μιχάλη Λασιθιωτάκη.3 Το εν λόγω κείμενο είναι το γνωστό «εγχειρίδιο» αυλικής συμπεριφοράς, IlCortegianο (O αυλικός) του BaldassareCastiglione, το οποίο εκδόθηκε για πρώτη φορά στα 1528. Ο Λασιθιωτάκης δείχνει πώς ο ήρωας του κρητικού ποιήματος συνδυάζει τις προδιαγεγραμμένες αυλικές αρετές της χάρης και της πολεμικής τέχνης. Είναι επίσης άριστος στην τέχνη της ποίησης, της μουσικής και της ζωγραφικής, αλλά και σεμνός και μετριόφρων. Ένα από τα άλλα θέματα που πραγματεύεται το έργο του Castiglione και έχει κοινό με τον Ερωτόκριτο, είναι το εάν οι αρετές που απαιτούνται από τον ιδανικό αυλικό είναι ανεξάρτητες από την κοινωνική θέση και καταγωγή: εξαρτάται η ευγένεια από ευγενική γενιά; Δεδομένης της έμφασης που δίνεται σε όλο το ποίημα στην κοινωνική τάξη, σε κανόνες καλής συμπεριφοράς, και στην ευγένεια, είναι σίγουρα διαφωτιστικό να το διαβάσουμε σε συσχέτιση με ένα από τα πιο γνωστά και πιο διαβασμένα έργα που πραγματεύονται αυτό το θέμα ? ένα βιβλίο που άσκησε τεράστια επίδραση σε όλη την Ευρώπη.

Όλες αυτές οι προσεγγίσεις στο ποίημα είναι νόμιμες και όλες έχουν κάτι να μας διδάξουν ? και φυσικά υπάρχουν πολλοί άλλοι τρόποι ανάγνωσης που δεν προλαβαίνω να αναφέρω. Δεν πιστεύω ότι υπάρχει ένα μοναδικό κλειδί που ξεκλειδώνει όλα τα μυστήρια του Ερωτόκριτου, όπως το κλειδί που χρησιμοποίησε η Αρετούσα για να ξεκλειδώσει το δωμάτιο του Ρωτόκριτου και να ανακαλύψει τα κρίσιμα τεκμήρια, τα οποία την έκαναν να τον ταυτίσει με τον άγνωστο τραγουδιστή της νύχτας. Κάθε φορά που διαβάζουμε τον Ερωτόκριτο, προσέχουμε κάτι καινούργιο, παρατηρούμε μια σημαντική λεπτομέρεια που μας είχε ξεφύγει, αντιλαμβανόμαστε ακόμη ένα σημάδι της δεξιοτεχνίας του ποιητή. Ο Ερωτόκριτος δεν είναι ένα βιβλίο που εξαντλείται με μία μόνο ανάγνωση. Ο Άγγλος μυθιστοριογράφος David Herbert Lawrence έκανε μερικές εύστοχες παρατηρήσεις για τέτοια «βαθιά» βιβλία. Γράφει: «Ένα βιβλίο ζει μόνο ενώ έχει τη δύναμη να μας συγκινήσει, και να μας συγκινήσει διαφορετικά: μόνο όσον καιρό το βρίσκουμε διαφορετικό κάθε φορά που το διαβάζουμε.» Και συνεχίζει λίγο παρακάτω: «Η αληθινή χαρά ενός βιβλίου έγκειται στο να το διαβάζουμε ξανά και ξανά, και να το βρίσκουμε πάντα διαφορετικό, να συναντούμε μια άλλη σημασία, ένα άλλο επίπεδο σημασίας.»4 Έτσι είναι και με τονΕρωτόκριτο: κάθε φορά που τον διαβάζουμε, ανακάλυπτουμε κάτι καινούργιο.

Αλλά αν μου ζητούσατε Ερωτόκριτο, θα έλεγα ότι είναι να έχουμε υπόψη μας την γενική δομή του ποιήματος και να διερευνούμε πώς οι λεπτομέρειες σχετίζονται με το ευρύτερο σχήμα. Υπάρχει ένα πολύπλοκο δίκτυο από εσωτερικές επαναλήψεις, αναφορές, και διασυνδέσεις, οι οποίες, αν τις αντιληφθούμε, θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε καλύτερα και τη διάρθρωση της πλοκής και την λεπτή απεικόνιση των προσώπων. Για μένα, η στιγμή της αποκάλυψης ήρθε όταν συνειδητοποίησα ότι το τελευταίο μέρος του ποιήματος αποτελεί μια επανάληψη του κονταροκτυπήματος του Δεύτερου βιβλίου.5 Καιεξηγούμαι. Στο κονταροκτύπημα, το οποίο έχει οργανωθεί από το βασιλιά της Αθήνας για την κόρη του, Αρετούσα, τόσο για να της φτιάξει το κέφι όσο και για να της βρει σύζυγο, συμμετέχουν τρεις πρωταθλητές οι οποίοι αντιμετωπίζουν τους άλλους αγωνιζόμενους: ο Ρωτόκριτος, που είναι βέβαια ερωτευμένος με την Αρετούσα, ο Κύπριος Κυπρίδημος, ο οποίος είναι ορκισμένος εχθρός του Έρωτα, και ο Κρητικός Χαρίδημος, ντυμένος στα μαύρα ως ένδειξη πένθους για τη σύζυγό του που σκότωσε άθελά του. Την ιστορία του θανάτου της, που είναι μια διασκευή του μύθου του Κεφάλου και της Πρόκριδος, μας τη διηγείται ο αφηγητής τη στιγμή που φτάνει ο Χαρίδημος. Οι τρεις πρωταθλητές νικούν όλους τους αντιπάλους τους, αλλά μόνο δύο από αυτούς μπορούν να αναμετρηθούν στην τελική μονομαχία. Μετά από κλήρωση ο Χαρίδημος αποκλείεται και φεύγει οργισμένος με την μοίρα του και την κακή του τύχη. Μετά από μια δύσκολη μονομαχία ο Ρωτόκριτος στο τέλος νικά τον

Μέχρι να φτάσουμε στην αρχή του Πέμπτου Μέρους, ο Ρωτόκριτος έχει επιστρέψει μετά από τρία χρόνια εξορίας, μεταμφιεσμένος έχει σώσει τη ζωή του βασιλιά και έχει γλιτώσει την Αθήνα από τους εχθρούς της. Με το που αναρρώνει από τα τραύματά του, ο βασιλιάς θέλει να μάθει ποιος πραγματικά είναι. Αυτός απαντά: «κάτεχε πως με λέσι Κρητίδη» (E 157-8). Αν γράψουμε το όνομα έτσι με ήτα (και όχι «Κριτίδης»), σημαίνει «Κρητικός». Έχει ενδυθεί την ταυτότητα του Κρητικού Χαρίδημου, μέχρι του σημείου να διεκδικεί ως δική του και την ιστορία του άλλου (Ε 165-6):

Γι? μι? κόρη π’ ?γάπησα κι ?φνίδια τ?ν ?χάσα
κ’ ?πόθανε γι? λόγου μου, τ?ν ξενιτι?ν ?πιάσα.

Είμαστε πάλι πίσω στο τρίγωνο του κονταροκτύπηματος: πρωταγωνιστές τώρα είναι ο Ρωτόκριτος, η Αρετούσα, και ένας τρίτος, ο Κρητίδης. Η Αρετούσα ακόμα αγαπά τον Ρωτόκριτο, τον οποίο θεωρεί ότι βρίσκεται πολύ μακριά, αλλά τώρα μπαίνει μέσα ο άγνωστος ξένος, με το μαυρισμένο πρόσπωο, που έρχεται για να τη διεκδικήσει ερωτικά. Αυτή δεν μπορεί να τον δεχτεί χωρίς να αθετήσει την υπόσχεση που είχε δώσει στον Ρωτόκριτο ? ακόμα και αν αυτός είναι, όπως της λέει ο νεοφερμένος, νεκρός και θαμμένος. Όσο για τον μεταμφιεσμένο Ρωτόκριτο, τον «Κρητίδη», τώρα κινδυνεύει να κάνει ακριβώς ό,τι είχε κάνει νωρίτερα ο Χαρίδημος: να σκοτώσει άθελά του την αγαπημένη του, ως αποτέλεσμα της ζήλειας και της υποψίας. Έτσι το τραγικό τέλος για το ταίρι του Χαρίδημου επανέρχεται στο προσκήνιο καθώς ο Ρωτόκριτος δοκιμάζει την πίστη της Αρετούσας φέρνοντάς την στα άκρα. Ευτυχώς, η τραγωδία αποσοβείται και ο Κρητίδης βγαίνει από τη μέση όταν ο Ρωτόκριτος παίρνει τις εγγυήσεις που θέλει και αποκαλύπτει τον πραγματικό εαυτό του.

Πιστεύω ότι αυτός ο διπλασιασμός της ιστορίας είναι βασικό στοιχείο της λογοτεχνικότητας του ποιήματος. Ακόμα και σήμερα, έχουμε την τάση να βλέπουμε τον Ερωτόκριτο ως μιαεύκολακατανοητήιστορίααγάπης. Ένα αγόρι γνωρίζει ένα κορίτσι, ερωτεύονται, χωρίζουν, περνάνε διάφορες δοκιμασίες και βάσανα, αλλά στο τέλος τα ξαναβρίσκουν, παντρεύονται και ζούνε ευτυχισμένοι για πάντα. Όλοι μπορούμε να καταλάβουμε το νόημα και δεν υπάρχει τίποτα άλλο να πούμε. Είναι όντως μια ιστορία αγάπης, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Στο λίγο χρόνο που είχαμε στη διάθεσή μας, αναφερθήκαμε σε μερικές εναλλακτικές αναγνώσεις, οι οποίες εκχωρούν κάποιες κάπως διαφορετικές οπτικές στην ιστορία. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε ως φιλοσοφική αλληγορία. Ή μήπως πρόκειται για κοινωνικό-πολιτική αλληγορία επάνω στις διακρίσεις της καταγωγής και της κοινωνικής τάξης οι οποίες εμποδίζουν κάποιους ταλαντούχους ανθρώπους να δείξουν την αξία τους και να συνεισφέρουν στην κοινωνία; Να μην ξεχνάμε όμως ότι είναι ποιητικό κείμενο και όχι απλώς μια ιστορία γραμμένη σε στίχους. Πώς συμβάλλει η ποίηση στο νόημα; Και κάτι άλλο: δικαιολογημένα θα το χαρακτηρίζαμε ως ένα πειραματικό κείμενο, όσον αφορά, για παράδειγμα, τον τρόπο με τον οποίο δανείζεται κάποιες από τις συμβάσεις του δράματος αν και ανήκει σε αφηγηματικό είδος. Είναι άραγε ο ρόλος του αφηγητή τόσο εύκολος και καταφανής όσο φαίνεται να είναι, ή μήπως η συνεχής παρουσία του, για να μην την χαρακτηρίσουμε ενοχλητική περιέργεια, και ο τρόπος που ταυτίζεται και με το κοινό του και με τους χαρακτήρες συνιστούν ένα ανεπαίσθητο και σχεδόν μοντέρνο σχόλιο πάνω στην ίδια τη φύση της αφήγησης; Καθώς βλέπετε, μένουν πολλές ερωτήσεις για τους μελετητές.

Συμπερασματικά, υπάρχουν πολλοί τρόποι για να διαβάσουμε αυτό το παραπλανητικά απλό κείμενο, και πρόλαβα σήμερα να αναφέρω μόνο λίγους από αυτούς. Ακόμα το δουλεύουμε, εξετάζουμε την υφή του, τη δομή του και την ποιητική του. Και συνεχίζει να μας εκπλήσσει και να μας συναρπάζει η ιδιοφυία του Βιτσέντζου Κορνάρου.“